قبل از آگاهی از موارد زیر لطفاً محلولپاشی نکنید
محلولپاشی چیست؟ محلولپاشی یا تغذیه برگی عبارت است از پاشش محلول‌های حاوی مواد غذایی مختلف روی شاخ و برگ گیاهان. از لحاظ تئوری نقش محلولپاشی در افزایش باردهی گیاهان مختلف بر هیچ‌کس پوشیده نیست و می‌تواند به عنوان یک فاکتور گره‌گشا در برنامه تغذیه باغات و مزارع باشد. مطالعات مختلف نشان داده اگرچه مقدار جذب مواد غذایی توسط برگ بسیار کمتر از ریشه‌هاست اما همین میزان کم، بسیار مؤثر و سریع عمل می‌کند. در عین‌حال این محلولپاشی می‌تواند کاملاً بی‌اثر باشد اگر به یک سری جزئیات و موارد فنی توجه نکنیم.
بنابراین ما در این مقاله قصد داریم این جزئیات و موارد فنی را بیان کنیم و همچنین بررسی کنیم در چه شرایطی باید از تغذیه برگی بهره ببریم، نحوه جذب عناصر غذایی از طریق برگ چگونه است، چه عوامل و جزییاتی باعث افزایش راندمان محلول پاشی می شود و همچنین با نحوه انجام جارتست آشنا می شویم.
- در چه شرایطی باید از تغذیه برگی استفاده کرد؟
در برخی مواقع، محلولپاشی برگی نتایج مطلوبی دارد، مانند:
- هنگامی‌که فعالیت و رشد ریشه‌ها به دلایل مختلف مانند تهویه کم خاک، رطوبت بسیار پایین و یا بسیار بالای خاک، آلودگی به بیماری‌ها و خسارت آفات و جوندگان کاهش‌یافته است.
- هر زمان که نیاز به رفع سریع کمبود مواد غذایی احساس می‌شود. جذب مواد غذایی از طریق برگ خیلی سریعتر از ریشه انجام می‌شود. راندمان جذب مواد غذایی در تغذیه برگی ۸ تا ۹ برابر بیشتر از هنگامی است که کاربرد خاکی صورت گرفته باشد، بنابراین هنگامی‌که علائم کمبود دیده می‌شود، یک راه سریع اما موقت رفع کمبود، تغذیه برگی هست.
- در مواقعی که جذب مواد غذایی در خاک بنا به دلایلی که ذکر می شود کاهش‌یافته است. مانند رطوبت بیش‌ازحد و یا خیلی کم خاک، دمای پایین خاک ، نامتعادل بودن عناصر غذایی در خاک ، pH بالا، آهکی بودن خاک، وجود املاح مضر و شوری خاک و… ، در چنین شرایطی، تغذیه برگی عناصر به ویژه عناصر میکرو مؤثرترین و سریعترین راه جهت عرضه این عناصر به گیاه می‌باشد.
- هنگامی‌که ریشه‌ها قادر به جذب کافی مواد غذایی در یک مرحله بحرانی از رشد گیاه نباشند.
- در زمان اوج تقاضا برای مواد غذایی، تغذیه برگی می‌تواند به کمک جذب ریشه آمده و بسیار کارآمد باشد. مطابق تحقیقات صورت گرفته تغذیه برگی در مراحل کلیدی رشد گیاه، جهت افزایش کمی و کیفی محصول ضروری است. جهت افزایش مقاومت به انواع تنش‌ها مانند تنش‌های دمایی، آفات و بیماری‌ها، صدمات مکانیکی و غیره و همچنین ریکاوری گیاه، تغذیه برگی با ترکیبات خاص می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود.
- مکانیسم جذب عناصر غذایی از طریق محلولپاشی:
در مورد چگونگی نفوذ مواد به داخل برگ نظریات مختلفی وجود دارد، عده‌ای معتقدند که جذب مواد از طریق اکتودسماتا (میکروفیبریل های پلی ساکاریدی که به‌صورت پیوسته از سطح خارجی برگ تا دیواره سلولی سلول های اپیدرمی امتداد می‌یابد) صورت می گیرد. (تصویر شماره ۱)
تصویر (۱) نمای از لایه‌های مختلف پوستک برگ و مسیر اکتودسماتا
ولی جدیدترین نظریه که مورد تائید اکثریت دانشمندان است از دو مسیر زیر می‌باشد:
- روزنه‌های هیدروفبیک موجود در پوستک: موادی با وزن موکولی پایین (قند و عناصر معدنی) از طریق این روزنه‌ها نفوذ می‌کنند، قطر این روزنه‌ها تقریباً یک نانومتر و تراکم آن‌ها حدود ۱۰ روزنه در سانتی‌متر مربع می‌باشد، در طول این روزنه‌ها بارهای منفی آرایش یافته‌اند که مقدار بارهای منفی از سطح خارجی برگ به‌طرف داخل افزایش می‌یابد، بنابراین نفوذ کاتیون‌ها در طول این شیب الکتریکی افزایش‌یافته درحالی‌که آنیون‌ها پس‌زده می‌شوند، درنتیجه جذب کاتیون‌ها از برگ سریعتر از آنیون‌ها می‌باشد، (به عنوان مثال جذب NH۴+ در مقابل NO۳– سریعتر صورت می گیرد). برای مولکول‌های بدون بار مثل اوره نفوذ از طریق این روزنه‌ها خیلی سریعتر است.
- روزنه‌های اطراف سلول‌های نگهبان: این روزنه‌ها هم از نظر ضخامت و هم نفوذپذیری با سایر روزنه‌ها فرق دارند و عمدتاً محل‌هایی هستند که مولکول‌های درشت مثل Fe-EDTA از اینجا نفوذ می‌نمایند.
به‌طورکلی جذب محلول غذایی از طریق سطح کوتیکول برگ تحت تأثیر فاکتورهای مانند کشش سطحی، pH محلول غذایی، دمای هوا، اندازه مولکول، مواد درون محلول و شدت تابش قرار دارد که عناصر موجود در محلول کودی از سطح کوتیکول عبور کرده و جذب گیاه می‌شود.
آنچه در اینجا حائز اهمیت هست این است که در عمل جذب مواد غذایی از طریق برگ، استمات ها (روزنه‌های برگی) چندان مشارکتی ندارند، به این دلیل که: اولاً پوستک در روی سلول‌های نگهبان و حفره استماتی نیز وجود دارد، ثانیاً اندازه قطرات آب به دلیل کشش سطحی به مراتب بزرگتر از روزنه استمات ها می‌باشد، ثالثاً ثابت شده که سرعت نفوذ مواد در شب‌ها که استمات ها بسته است خیلی بیشتر از روز می‌باشد.
تصویر (۲) مسیر جذب محلول غذایی
- عوامل مؤثر در بالا بردن راندمان جذب مواد از طریق محلولپاشی اندام هوایی
- تأثیر pH بر پاسخ گیاهان به محلولپاشی برگی
مواد غذایی باید به فرم قابل‌حلشان استفاده شوند تا گیاه بتواند آن‌ها را جذب کند. pH روی حلالیت مواد غذایی و نفوذ آن‌ها به درون گیاه اثر می‌گذارد. عموماً pH اسیدی نفوذ مواد غذایی به درون گیاه را بهبود می‌بخشد. محدوده pH جذب برگی را از دو طریق افزایش می‌دهد:
- روی شیب بارالکتریکی روزنه های هیدروفوبیک موجود درپوستک ( آنچه در بالا ذکر شده است) اثر گذاشته و مقدار نفوذ یون‌ها را تسهیل می‌کند.
- شکل یونی مواد غذایی به pH بستگی دارد، بنابراین pH می‌تواند روی نفوذ مواد غذایی به گیاه تأثیر بگذارد.
البته شایان ذکر است مقدار بهینه PH برای جذب هر عنصری متفاوت است pH محلول باید طبق ماده غذایی استفاده شده تنظیم گردد. به‌صورت عمومی بهترین pH جهت محلولپاشی حدود ۵.۵ می‌باشد.
همچنین بررسی‌ها نشان داده‌اند که pH بالای آبی که به منظور سم‌پاشی و پر کردن مخزن‌های سم‌پاش استفاده می‌شود متأسفانه، موجب شکسته شدن فرمولاسیون سموم مورد استفاده و کاهش اثر آن‌ها بر روی آفت می‌شود. در pH های بالاتر از ۷ (آب‌های قلیایی) تأثیر بسیاری از سموم ارگانو فسفات و کاربامیدی روی آفت کاهش پیدا می‌کند.
کاهش یافتن اثر سموم درنتیجه pH بالای آب را اصطلاحاً هیدرولیز شدن یا شکسته شدن آلکالینی می‌نامند. درجه هیدرولیز یا شکسته شدن سموم در آب به زمانی اطلاق می‌شود که ۵۲ درصد یک سم هیدرولیز یا شکسته شود. به عنوان مثال این زمان برای سمی مانند دیمیتوآت (dimethoate) در pH = 9 برابر با ۱ ساعت است. به عبارت ساده‌تر در pH برابر ۹، سم دیمتیوآت بعد از گذشت ۱ ساعت ۵۲ درصد خاصیت خودش را از دست‌داده و هیدرولیز می‌شود. این در حالی است که در pH برابر با ۶، هیچ مشکلی برای این سم پیش نیامده و سم خاصیت خودش را حفظ می‌کند.
واکنش هیدرولیز شدن بستگی به چند فاکتور اساسی از جمله میزان حساسیت سم مورد نظر نسبت به آب دارای pH بالا، مدت زمان تماس سم با آب (بهتر است سم اضافه‌شده به آب سریعاً استفاده شود)، درجه حرارت محلول سم و pH خود سم دارد. در pH های بالاتر از ۸، سم به‌سرعت توسط آب هیدرولیز می‌شود. نکته جالب اینجاست که به ازای هر ۱ درجه افزایش pH آب، میزان شکسته شدن سم می‌تواند تا ۱۲ برابر افزایش پیدا کند. برخی آفت‌کش‌ها به محض اضافه شدن به آب دارای pH بسیار بالا، به‌سرعت تجزیه می‌شوند. در این شرایط حتی قبل از شروع سم‌پاشی، سم کُشنده به یک ماده بی‌اثر غیرِ کُشنده تبدیل می‌شود.
متأسفانه ماکزیمم pH آب کشاورزی در تابستان، درست در اوج نیاز به سم‌پاشی رخ می‌دهد.
باید pH آب داخل تانکر، توسط پی اچ متر کنترل شود و در صورت وجود pH بالا، با استفاده از بافرهای مخصوص، pH را به زیر ۷ کاهش داده، پس از آن، سم را به آب اضافه کرده و سریعاً سم‌پاشی را انجام داد.
بافرها ترکیبات شیمیایی اسیدی‌کننده‌ای هستند که قبل از افزودن سم، به تانکر حاوی آب اضافه‌شده و باعث پیشگیری از شکسته شدن سم می‌شوند. برخی بافرها تا حدی از هدر رفتن سم توسط تبخیر هم جلوگیری می‌کنند؛ به عبارتی اضافه کردن بافرها به محلول سم در صورت پاشش روی درختان، ماندگاری بیشتری به سم داده و تا حدی از تبخیر سم در اثر حرارت خورشید جلوگیری می‌کنند. میزان اضافه کردن بافر، بستگی به عواملی چون pH آب، حجم آب درون تانکر و میزان غلظت بافر دارد.
به‌طورکلی حشره‌کش‌ها در مقایسه با قارچ‌کش‌ها و علف‌کش‌ها، نسبت به هیدرولیز شدن حساس‌ترند.
به‌هرحال در مورد برخی از سموم، استثناهایی هم وجود دارد. به‌عنوان‌مثال سموم علف‌کش گروه سولفونیل اوره مانند مت سولفورون و نیکوسولفورون، در آب‌اسیدی با pH کمتر از ۷ می‌توانند قدرت تأثیر خود را از دست بدهند؛ بنابراین قبل از کاربرد هر نوع سم خواندن برچسب آن و توجه به توصیه کارشناس خیلی مهم است.
- سورفکتانت ها (مویان):
استفاده از سورفکتانت ها یا کاهش‌دهنده‌های کشش سطحی مثل ریکا به پوشش یکنواخت محلول روی برگ کمک می‌کند این مواد با کاهش کشش سطحی قطرات، باعث حفظ بیشتر آن‌ها روی برگ‌ها می‌شوند (تصویر شماره ۳).
تصویر (۳) تأثیر سورفکتانت ها در پخش محلول
- زمان تغذیه برگی
در اکثر منابع بهترین زمان جهت تغذیه برگی را اوایل صبح بیان می کنند، هنگامی‌که روزنه‌های برگ باز هستند. زمانی که رطوبت نسبی هوا در بالاترین حد قرار دارد و برگ‌ها در مرحله تورژسانس کامل هستند و سلول‌های برگ مملو از آب هستند. ولی دکترطباطبایی در کتاب اصول تغذیه معدنی گیاهان بیان می کند: ثابت شده است که سرعت جذب مواد غذایی در شب ها که استمات ها بسته است خیلی بیشتر از روز است به این دلیل که در عمل جذب مواد غذایی از برگ ها روزنه ها چندان مشارکتی ندارند به این خاطر که اولا، پوستک در روی سلول های نگهبان و حفره استماتی نیز وجود دارد ثانیا، اندازه قطرات آب به دلیل کشش سطحی به مراتب بزرگتر از روزنه استمات می باشد. (با توجه به مسیر جذب مواد غذایی که در بالا بیان شد).
تشکیل شبنم بعد از تغذیه برگی در افزایش مدت‌زمان ورود مواد غذایی به درون برگ‌ها به دلیل حلالیت مجدد مواد غذایی موجود در شبنم روی برگ‌ها، بسیار اهمیت دارد.
از محلولپاشی درست قبل از بارندگی به جهت جلوگیری از شسته شدن مواد غذایی خودداری کنید، از تغذیه برگی در ساعت‌های گرم روز خودداری شود، جذب در دماهای بالا خیلی کم می‌باشد و ممکن است گیاه را با تنش و سوختگی برگ‌ها مواجه کند. به‌صورت عمومی تغذیه برگی در دماهای بالاتر از ۲۷ درجه سانتی‌گراد توصیه نمی‌شود. البته باید توجه داشت در دماهای خنک (کمتر از ۱۶ درجه سانتی‌گراد) نیز جذب عناصر از طریق محلولپاشی کاهش می‌یابد. محلولپاشی بایستی درزمانی انجام گیرد که کمترین وزش باد وجود داشته باشد، مخصوصاً زمانی که اندازه ذرات محلولپاشی ریز باشد که مستعد باد بردگی (دریفت) است.
- انتخاب کود مناسب برای محلولپاشی
به‌صورت عمومی بهترین کودهای محلولپاشی کودهایی هستند که به‌صورت کلاته درآمده‌اند. مطالعات مختلف نشان داده که اگر عناصر در ترکیب یک کود به‌صورت کلاته باشند میزان جذب و تأثیر آن‌ها به‌مراتب بیشتر خواهد بود.
حلالیت بالای یک کود هم باید به‌عنوان یک مزیت در محلولپاشی مدنظر باشد. هر چه حلالیت یک کود در آب بالاتر باشد انتقال آن در گیاه بیشتر و بهتر خواهد بود. کودهای بی‌کیفیت نه‌تنها موجب رفع نیاز درختان به عناصر غذایی نمی‌شوند بلکه در پاره‌ای موارد موجب گیاه‌سوزی نیز می‌شوند. درصورتی‌که ماده غذایی حلالیت مناسبی را نداشته باشد، در ابتدای محلولپاشی، غلظت مواد غذایی کم بوده و کمترین اثر را خواهد داشت و در انتهای محلولپاشی احتمال گیاه‌سوزی وجود خواهد داشت.
برخی از کودهای باکیفیت، کاربرد دوگانه دارند و هم برای مصرف در خاک و هم پاشش برگی توصیه‌شده‌اند. باید توجه داشت که برخی از کودهایی که فقط کاربرد در خاک دارند را نمی‌توان محلولپاشی کرد چون می‌تواند موجب خسارت شود.
- کیفیت آب مورداستفاده جهت محلولپاشی
باید از آب شیرین و دارای املاح کم جهت محلولپاشی استفاده نمود. املاح موجود در آب مورد استفاده باعث کاهش حلالیت ماده غذایی شده و در برخی مواقع دارای املاح سمی برای درخت بوده و گیاه‌سوزی را به دنبال دارد.
همچنین برخی از منابع آب، ممکن است به عوامل بیماری‌ها آلودگی داشته باشند. درصورتی‌که در مورد وجود میکرو ارگانیزم‌های بیماری‌زا مشکوک بودید می‌توان به‌راحتی آب را با مقدار کمی پر اکسید هیدروژن گندزدایی کرد.
- اندازه قطرات (کالیبره بودن نازل)
قطره‌های ریزتر مساحت بیشتری از برگ را پوشش داده و راندمان محلولپاشی را افزایش می‌دهند. به‌هرحال درصورتی‌که قطرات خیلی ریز شوند (کمتر از ۱۰۰ میکرون) دریفت یا باد بردگی ممکن است اتفاق افتد (تصویر شماره ۴).
تصویر(۴) مقایسه اندازه قطرات در محلولپاشی
- حجم محلولپاشی
حجم محلولپاشی اثر معنی‌داری روی راندمان جذب مواد غذایی دارد. حجم محلولپاشی بایستی برای پوشش کامل تاج درخت کافی باشد، اما نه خیلی زیاد که باعث ریزش محلول از روی برگ‌ها گردد.
- عوامل محیطی نور، دما، رطوبت نسبی
عوامل محیطی، جذب مواد محلولپاشی شده را با رشد و نمو کوتیکول تحت تأثیر قرار می‌دهند.
مقدار کوتین و موم در شدت نوربالا، بیشتر از شدت نورپایین است. رطوبت نسبی هوا اگر کم باشد سبب خشک شدن سریع محلول از سطح برگ‌ها شده و درنتیجه از مقدار جذب می‌کاهد. افزایش دما نیز با بستن روزنه‌ها و همچنین تسریع در تبخیر مواد محلول برگی، باعث اختلال در فرآیند جذب می‌گردد.
- سن، سطح برگ و گونه گیاهی
به سه دلیل جذب عناصر محلولپاشی شده از برگ‌ها و اندام هوایی جوان بهتر صورت می‌گیرد.
اول ضخامت لایه کوتیکول در اندام‌های جوان نازک‌تر است درنتیجه نفوذ بهتر صورت می‌گیرد، از طرف دیگر در سلول‌های جوان باقدرت متابولیکی بالا موجب افزایش جذب در مرحله فعال می‌شود و درنهایت با افزایش سن گیاه نفوذپذیری غشا پلاسما افزایش می‌یابد و مواد موجود در داخل سلول به آپوپلاست نفوذ نموده و درنتیجه سلول به محلولپاشی پاسخ نمی‌دهد.
مسلماً هر چه سطح برگ بیشتر باشد میزان جذب عناصر غذایی درروش محلولپاشی زیادتر خواهد بود. کوتیکول ضخیم برگ ممکن است باعث محدودیت در جذب مواد غذایی از طریق محلولپاشی شود و بنابراین بهترین و بیشترین جذب از طریق برگ در مرحله‌ای است که حدوداً دوسوم سطح برگ تشکیل‌شده باشد چون در این بازه زمانی، کوتیکول ضخامت چندانی ندارد و از طرف دیگر سطح برگ به مقدار کافی وسعت یافته تا مواد غذایی موجود در کودهای محلول جذب مناسبی داشته باشند.
توجه داشته باشید سطح زیرین برگ‌ها نیز نسبت به سطح بالای برگ قدرت جذب بیشتری دارند. در محلول پاشی باید به خاطر داشت که بیش از ۷۲ درصد از مواد جذب‌شده توسط محلولپاشی از طریق روزنه های هیدروفوبیک موجود در پوستک انجام می‌شود و با توجه به اینکه درصد زیادی از روزنه‌ها در سطح زیرین برگ قرار دارند لازم است در محلولپاشی کودی به خیس شدن تمامی سطوح برگ بخصوص سطوح زیرین برگ توجه بیشتری شود.
- غلظت محلول نهایی
در محلولپاشی غلظت پیشنهادی از سوی شرکت تولیدکننده بسیار حائز اهمیت می‌باشد چراکه افزایش غلظت علاوه بر احتمال گرفتگی نازل‌ها، موجب سوزش برگ‌ها نیز می‌گردد. به‌صورت عمومی در تغذیه برگی، غلظت نهایی محلول (غلظتی که پس از اختلاط چند کود باهم به دست می‌آید) می‌تواند تا ۵ الی ۷ در هزار باشد و غلظت بیشتر می‌تواند سبب ایجاد خسارت گردد.
- جارتست و نحوه انجام عمل:
اگر هیچ‌گونه اطلاعاتی درباره اختلاط کودها و یا سموم در اختیار نبود بهترین راه انجام آزمایش جار تست می‌باشد.
ابتدا مقدار کمی (۳ برابر توصیه شرکت تولیدکننده) از محلول‌های موردنظر را در یک شیشه با آب مخلوط می‌کنیم و آن را تکان می‌دهیم و به مدت ۳۰ الی ۴۵ دقیقه صبر و به موارد زیر را توجه می‌کنیم:
- ظرف حاوی دو محلول نباید گرم شود
- ظرف حاوی دو محلول نباید رسوب کند
- ظرف حاوی دو محلول نباید دولایه گردد (امولسیون شکسته شود (
- ظرف حاوی دو محلول نباید دارای ذرات کریستاله باشد.
- ظرف حاوی دو محلول نباید تغییر رنگ زیادی بدهد.
درصورتی‌که موارد بالا در مخلوط دو ترکیب دیده نشود با احتیاط می‌توان مرحله دوم که سم‌پاشی در یک قطعه کوچک به‌صورت آزمایشی است انجام داد. درصورتی‌که گیاه‌سوزی ایجاد نگردید می‌توان مخلوط را برای کل مزرعه یا باغ استفاده نمود.
اما جهت انجام عمل جارتست خصوصاً در مورد ترکیبات استولر باید به این نکته توجه داشت که اولویت اختلاط دو ترکیب مهم بوده و بهتر است بر اساس دستورالعمل یا نظر کارشناس باشد.
همچنین باید توجه داشت که چنانچه ترکیب چند کود مد نظر است، ترکیبات کودی با محتوای بالای عناصر سنگین مثل کود روی همیشه به‌عنوان آخرین کود اضافه گردد.
محصولات با اسیدیته بالا بهتراست قبل از هر ترکیبی به آب اضافه‌شده و خوب به هم زده شود تا اسیدیته آن پایین آمده و سپس سایر ترکیبات اضافه شود.
کود کلات آهن، روی و منگنز قابلیت اختلاط با کلیه سموم کشاورزی به‌جز سموم مسی و گوگردی را می‌باشد و سموم فسفره قابلیت اختلاط با کودهای کلسیمی را ندارد.
در خاتمه حتماً جهت اختلاط به بروشور، اطلاعات برچسب، کاتالوگ و کارشناس مراجعه گردد.
منابع :
- کیخا، غلامعلی؛ حمیدرضا فنانی؛ محمدرضا پل شکن پهلوان؛ علیرضا اکبری مقدم (۱۳۸۴). بررسی اثرات محلولپاشی عناصر روی، برو آهن بر عملکرد کمی و کیفی ارقام کلزا. نهمین کنگره علوم خاک ایران.
- سالاردینی، علی‌اکبر ( ۱۳۷۴ ). حاصلخیزی خاک، انتشارات دانشگاه تهران، ۳۹۲ ص.
- گندم‌کار اکبر، اثر کاربرد موضعی مواد آلی و محلولپاشی عناصر غذایی بر تولید و کیفیت میوه درخت انار، نهمین کنگره علوم خاک ایران.
- دانا آزادی، علی، محمد رضا چاکر الحسینی ) ۱۳۸۴ بررسی اثرات محلولپاشی ازت روی بور افزایش عملکرد و بهبود کیفیت سیب گلاب، نهمین کنگره علوم خاک.
- طباطبایی، س. ج، (۱۳۹۲). اصول تغذیه معدنی گیاهان. انتشارات دانشگاه تبریز.
Swietlik, D. and Faust, M. 1984. Foliar nutrition of fruit crops. Horticultural Reviews 6: 287- 355.
Ferrandon, M. and Chamel, A.R. 1988. Cuticular retention, foliar absorption and translocation of Fe, Mn, and Zn supplied in organic and inorganic form. J. Plant Nutr. 11:247-263.
Bowen, J. 1969. Absorption of copper, zinc, and manganese by sugarcane leaf tissue. Plant Physiology 44:255-261.
Kallsen, C. (2007). Pistachio notes. University of California Cooperative Extension March 2007, p.1-3.
Brown, P.H., L. Ferguson and G. Picchioni. 1995. Boron boosts pistachio yields. Fluid Journal 3:11-13.
Stover, E., M. Fargione, R. Risio, W. Stiles, and K. Iungerman. 1999. Prebloom foliar boron, zinc and urea applications enhance croppping of some ‘Empire’ and ‘McIntosh’ apple orchards in New York. HortScience 34:210
تهیه و تنظیم:
بخش فنی نیک نهاده نسل نو
سعید فلاح – مرتضی رحمانی